Sau đại dịch, việc đưa trẻ em Sơn La trở lại với các mũi tiêm đầy đủ là thách thức lớn với hệ thống y tế tỉnh Sơn La. Nhưng với những đổi mới trong truyền thông cộng đồng và quản lý tài chính, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (TTKSBT) tỉnh Sơn La cùng các đối tác đã từng bước khôi phục niềm tin, tổ chức thành công các hoạt động tiêm chủng cho những khu vực khó tiếp cận, tạo nên sự thay đổi bền vững trong công tác tiêm chủng – từ bản làng xa nhất đến các trạm y tế xã.

Trong nhiều năm, Chương trình Tiêm chủng Mở rộng (TCMR) tại Sơn La đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận. Tuy nhiên, với đặc thù địa hình đồi núi hiểm trở, đường sá đi lại khó khăn, cùng những rào cản về ngôn ngữ và hiểu biết sai lệch về vắc xin khiến nhiều trẻ em vùng sâu, vùng xa vẫn chưa được tiêm chủng đầy đủ. Sau đại dịch COVID-19, tình trạng gián đoạn nguồn cung vắc xin và suy giảm niềm tin khiến tỷ lệ tiêm chủng đầy đủ tại Sơn La đến giữa năm 2024 chỉ đạt 26% - trong khi mục tiêu cả năm là 90%.

Trước thách thức đó, TTKSBT tỉnh Sơn La, với sự hỗ trợ kỹ thuật từ tổ chức PATH, Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương (VSDTTƯ) và nguồn tài trợ của Gavi – Liên minh  Vắc xin Toàn cầu, đã cùng chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội triển khai Dự án “Hỗ trợ kỹ thuật tăng cường công tác tiêm chủng tại các huyện khó khăn tỉnh Sơn La – Gavi MICs TA” nhằm tăng tỷ lệ tiêm chủng tại địa phương.

Hiểu rõ gốc rễ thách thức để tìm lối đi

Dự án bắt đầu bằng hoạt động đánh giá nhanh tại bốn xã trọng điểm. Kết quả cho thấy ba “điểm nghẽn” chính là:

1. Nhận thức về vắc xin còn hạn chế, hoạt động truyền thông chưa sâu rộng.
2. Năng lực lập kế hoạch ngân sách tại trạm y tế xã còn yếu.
3. Nguồn lực của các tổ chức xã hội chưa được khai thác hiệu quả.

Từ đó, các bên liên quan thống nhất tạo ra những giải pháp cụ thể, phù hợp với điều kiện địa phương.

Cuộc họp khởi động dự án với sự tham gia của các đối tác y tế và tổ chức dân sự xã hội

Cộng đồng - trung tâm của sự chuyển đổi

Các tổ chức xã hội và chính quyền cơ sở là cầu nối đáng tin cậy trong vận động tiêm chủng, nhưng họ còn hạn chế về kinh phí, vai trò và cơ chế phối hợp chưa rõ ràng, cùng thiếu kiến thức chuyên môn về tiêm chủng. Tổ chức PATH đã phối hợp với tỉnh Sơn La xây dựng Quy chế phối hợp liên ngành về truyền thông và vận động tiêm chủng, làm rõ vai trò của từng bên từ tỉnh đến cơ sở, phát huy tính tích cực và chủ động.

Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên và trưởng bản đã tích cực lồng ghép việc triển khai tiêm chủng vào chương trình có sẵn, đưa công tác truyền thông tiêm chủng trở thành nội dung thường xuyên. Đồng thời, quy chế phối hợp được ký kết giữa bốn huyện dự án đã phát huy tối đa nguồn lực tại chỗ, từ đó nâng cao rõ rệt hiệu quả của công tác vận động.

Dự án đã tổ chức tập huấn cho hơn 450 người, bao gồm cán bộ y tế, lãnh đạo thôn bản và thành viên các đoàn thể, giúp họ nâng cao kiến thức tiêm chủng, cách phối hợp liên ngành và kỹ năng lắng nghe, xử lý tình huống do dự, từ chối tiêm chủng.

“Khóa tập huấn vượt xa mong đợi của tôi. Khi nhập vai trong các tình huống do dự, từ chối tiêm chủng, tôi hiểu sâu hơn và cảm thấy như được ‘tập dượt’ trước công việc thật. Giờ đây, tôi tự tin hơn rất nhiều.” - Sùng A Vừ, Bí thư Đoàn xã Phiêng Cằm

Truyền thông cộng đồng linh hoạt

Một trở ngại lớn nằm ở khâu truyền thông. Nhận thức của người chăm sóc trẻ về tầm quan trọng và độ an toàn của vắc xin còn thấp do nhữngthôngtin sai lệch lan truyền trong cộng đồng, trong khi tài liệu bằng tiếng địa phương như H’Mông, Thái còn thiếu, và các phương tiện truyền thông xã hội như Zalo, Facebook chưa được tận dụng.

Để tạo bứt phá, tổ chức PATH, Viện VSDTTƯ, TTKSBT tỉnh Sơn La và các đối tác đồng thiết kế các công cụ địa phương hóagồm: sổ tay truyền thông, 36 bản phát thanh bằng ba ngôn ngữ, 3 video ngắn và 15 nội dung mạng xã hội. Các công cụ này sinh động, dễ sử dụng, kể cả ở nơi không có thiết bị trình chiếu hay in ấn phức tạp.

“Các tài liệu truyền thông rất sinh động và dễ hiểu. Phụ huynh dần chủ động hỏi thêm về lịch tiêm. Tôi tin tỷ lệ tiêm ở xã mình đã tăng lên.” - Lò Thị Vui, Chi hội trưởng Hội Phụ nữ bản Chiềng Sàng.

Các tổ chức địa phương triển khai chiến lược truyền thông đa kênh như họp bản, phát thanh, mạng xã hội, thăm các hộ gia đình do dự tiêm chủng. Hoạt động còn kết hợp với chăm sóc sức khỏe bà mẹ, trẻ em và các dịch vụ y tế lưu động, giúp phá vỡ rào cản địa lý. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên, trưởng bản và nhân viên y tế tạo nên một mạng lưới truyền thông vững chắc. 

Cán bộ y tế, Đoàn thanh niên và trưởng bản tới tận nhà vận động tiêm chủng tại xã Long Hẹ

Lập kế hoạch tài chính - nền tảng bền vững

Nhận thấy thiếu hụt năng lực lập kế hoạch ngân sách TCMR tại trạm y tế xã – nơi chủ yếu dùng phương pháp thủ công – tổ chức PATH đã phối hợp phát triển công cụ Excel lập ngân sách đơn giản, thân thiện, giúp tính đúng, tính đủ nguồn lực.

Để nhân rộng, dự án tổ chức tập huấn theo mô hình “đào tạo giảng viên nguồn”: 30 cán bộ tỉnh/huyện được đào tạo chuyên sâu trước, sau đó tiếp tục tập huấn cho 174 cán bộ xã, và mở rộng thêm 470 cán bộ xã, 78 giảng viên nguồn.

“Tôi rất thích công cụ này vì tính toán nhanh và chính xác. Giờ đây, chúng tôi có thể giải thích rõ từng khoản chi, kể cả chi phí in tài liệu truyền thông.” - Nguyễn Văn Sơn, Y sĩ Trạm y tế xã Chiềng Sàng.

Cán bộ y tế thao tác dễ dàng trên màn hình công cụ lập kế hoạch ngân sách tiêm chủng

Giám sát hỗ trợ và kết quả ấn tượng

Gần 30 chuyến giám sát hỗ trợ kết hợp huấn luyện tại chỗ, các cuộc họp định kỳ tạo chu trình học hỏi – phản hồi – cải tiến liên tục. Các nhóm truyền thông liên ngành duy trì trao đổi thường xuyên, hình thành mạng lưới học tập đồng đẳng.

Chỉ trong thời gian ngắn, dự án đạt 1.317 buổi truyền thông, tiếp cận hơn 43.000 người, tỷ lệ vận động thành công đạt 79% (205/259 hộ từng do dự, từ chối tiêm chủng đồng ý đưa trẻ đi tiêm). Sau tập huấn, 82 trạm y tế xã lập kế hoạch ngân sách năm 2026 bằng công cụ mới, TTKSBT tỉnh Sơn La áp dụng trên toàn tỉnh, chuẩn hóa và duy trì lập kế hoạch thường xuyên.

“Khi cán bộ đến giải thích về lợi ích của vắc xin, tôi hiểu ra và quyết định đưa con đi tiêm. Cháu khỏe mạnh, tôi rất vui.” - Vàng A Nếnh, phụ huynh bản Phiêng Phụ, xã Phiêng Cằm.

Tại xã Long Hẹ, nơi từng nhiều hộ e ngại vắc xin, không khí đã thay đổi:
“Trước kia nhiều người nghi ngờ vắc xin vì sợ phản ứng phụ. Giờ, nhờ sự tham gia của Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ, trưởng bản và chính quyền, họ đã hiểu và tin hơn. Khoảng 80% hộ từng do dự nay đồng ý tiêm cho con.” - Thào Phòng Khứ, cán bộ tiêm chủng xã.

Nhờ những đổi mới trong truyền thông cộng đồng, phối hợp liên ngành và quản lý tài chính, dự án đã góp phần thu hẹp khoảng cách tiêm chủng giữa vùng thuận lợi và vùng khó khăn, đưa nhiều trẻ em Sơn La trở lại với các mũi tiêm đầy đủ. Quan trọng hơn, những thay đổi về cách làm – từ cấp tỉnh đến bản làng – đang giúp hệ thống tiêm chủng địa phương vững vàng hơn trước các thách thức trong tương lai.

Bài học kinh nghiệm và kế hoạch nhân rộng

Kinh nghiệm dự án cho thấy: đồng thiết kế giải pháp dựa trên hiểu biết địa phương tạo đồng thuận và trách nhiệm chung giữa ngành y tế và tổ chức xã hội. Huy động cộng đồng làm “đại sứ tiêm chủng” mở rộng đáng kể khả năng tiếp cận hộ gia đình, đặc biệt ởkhu vực khó khăn. Truyền thông linh hoạt, đa kênh, bằng ngôn ngữ dân tộc và công cụ dễ hiểu giúp xóa bỏ tin sai lệch, củng cố niềm tin. Công cụ lập ngân sách đơn giản, chính xác giúp chuẩn hóa dự toán, tăng tính minh bạch và bền vững.

Trong thời gian tới, TTKSBT tỉnh Sơn La cùng chính quyền địa phương sẽ nhân rộng mô hình trên toàn tỉnh, đưa vào kế hoạch y tế hằng năm. Văn phòng Tiêm chủng miền Bắc - Viện VSDTTƯ - sẽ chia sẻ kinh nghiệm, tổ chức tập huấn cho các tỉnh khác và đưa hướng dẫn phối hợp với tổ chức xã hội vào Sổ tay Tiêm chủng Quốc gia.

Cùng nhìn lại hành trình thay đổi tích cực của Sơn La qua video sau:

https://drive.google.com/file/d/1XUFZCUP7R9Fu_PZ39aMxU04fqV8ISmC4/view?usp=sharing 

ThS. Nguyễn Văn Dũng, TS. Nguyễn Thị Thu Hương

Khoa Kiểm soát bệnh truyền nhiễm